Geoturystyka i geoedukacja w rezerwacie przyrody nieożywionej „Prządki” im. prof. Henryka Świdzińskiego
DOI:
https://doi.org/10.7494/geotour.2019.56-57.2Słowa kluczowe:
potencjał geoturystyczny, geoedukacja, rezerwat przyrody nieożywionej, Karpaty fliszoweAbstrakt
Rezerwat przyrody nieożywionej „Prządki” to jeden z najlepiej rozpoznawalnych i udokumentowanych geostanowisk Karpat Zewnętrznych. Historia badań, ochrony i turystyki ma tutaj długą tradycję. Jest to także obiekt o dużym potencjale geoturystycznym ze względu na dobrze zachowane i wyeksponowane krajobrazowo piaskowcowe formy skalne, czytelnie wypreparowaną mikrorzeźbę, powiązania kulturowe i ekologiczne, a także łatwy dostęp i zwiedzanie geostanowiska. W pracy przedstawiono możliwości wykorzystania geoedukacyjnego rezerwatu na tle jego budowy geologicznej, geomorfologii, walorów biotycznych oraz wpływu na lokalną historię . Zaproponowano zakres tematów do prowadzenia dydaktyki, wskazano najbardziej czytelne cechy oraz dalsze możliwości zagospodarowania i udostępnienia obiektu.
##plugins.generic.usageStats.downloads##
Bibliografia
Alexandrowicz Z., 1970. Skałki piaskowcowe w okolicy Ciężkowic nad Białą. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 35: 281‒335.
Alexandrowicz Z., 1978. Skałki piaskowcowe zachodnich Karpat fliszowych. Prace Geologiczne, 113.
Alexandrowicz Z., 1987a. Rezerwaty i pomniki przyrody nieożywionej województwa krośnieńskiego. W: Michalik S. (red.), System ochrony przyrody i krajobrazu województwa krośnieńskiego. Studia Naturae B, 32: 23‒72.
Alexandrowicz Z., 1987b. Przyroda nieożywiona Czarnorzeckiego Parku Krajobrazowego. Ochrona Przyrody, 45: 263‒293.
Alexandrowicz Z., 1990. The optimum system of tors protection in Poland. Ochrona Przyrody, 47: 277‒308.
Alexandrowicz Z., 2006. Framework of European geosites in Poland. Nature Conservation, 62(5): 63–87.
Alexandrowicz Z., 2007. 50 czy 75 lat ochrony skałek „Prządki” koło Krosna? FORUM Chrońmy Przyrodę Ojczystą. (http://www.iop.krakow.pl/files/16/alexandrowicz_2007.pdf) [dostęp: 2019.09.20]
Alexandrowicz Z., 2008. Sandstone rocky forms in Polish Carpathians attractive for education and tourism. Przegląd Geologiczny, 56(8/1): 680‒687.
Alexandrowicz Z., 2009. Skałki piaskowcowe na szlakach turystycznych Pogórza Karpackiego – walory geologiczne i krajobrazowe oraz ich zagrożenia. Wierchy, 75: 177‒196.
Alexandrowicz Z., 2014. Kamienie Brodzińskiego na Pogórzu Wiśnickim – problem zagrożenia karpackich skałek piaskowcowych działalnością wspinaczkową. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 70(1): 3–18.
Alexandrowicz Z. & Poprawa D. (red.), 2000. Ochrona georóżnorodności w Polskich Karpatach. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Bartuś T., Mastej W. & Łodziński M., 2009. Atrakcje geoturystyczne Geostrady Środkowosudeckiej. Geoturystyka, 19: 43–60.
Baumgart-Kotarba M., 1974. Rozwój grzbietów górskich w Karpatach fliszowych. Prace Geograficzne, 106.
Bochenek D. (red), 2017. Ochrona środowiska 2017. GUS. Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa, s. 274.
Bogaczyk A., 2012. Odrzykoń-„Prządki” – legendy i opowiadania. Wydawnictwo PUW „Roksana”, Krosno.
Bubniak I.M. & Solecki A.T. (red.), 2013. Przewodnik geoturystyczny po szlaku GEO-KARPATY. Wydawnictwo RUTHENUS, Krosno.
Doktor M., Miśkiewicz K., Welc E. & Mayer W., 2015. Criteria of geotourism valorization specified for various recipients. Geotourism, 42‒43: 25‒38. doi: http://dx.doi.org/10.7494/geotour.2015.42-43.25.
Dowling R. & Newsome D., 2006. Geotourism – sustainability, impacts and management. Elsevier, Oxford.
Dumanowski B., 1961. Forms of spherical cavities in the Stolowe Mountains (Heuscheur Gebirge). Acta Universitatis Vratislaviensis, Ser. B, 8: 123–137.
Dziadzio P.S., Jankowski L., Kopciowski R., Maksym A. & Matyasik I., 2004. Geologia jednostki śląskiej (wybrane elementy) – potencjalnej strefy do przyszłych poszukiwań naftowych. Elementy systemu naftowego od skały macierzystej do pułapki – wybrane przykłady z obrębu jednostki śląskiej. W: Dziadzio P., Uchman A. (red.), Poszukiwanie węglowodorów jako źródło postępu w rozpoznawaniu budowy geologicznej Karpat, zapadliska przedkarpackiego i podłoża. Materiały konferencyjne LXXV Zjazdu Naukowego PTG, Iwonicz Zdrój 22–25.09.2004, Państwowy Instytut Geologiczny, Jasło, Kraków: 153–158.
Dz. U. z 2005 Nr 60 poz. 533 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody.
Dz. U. z 2018 poz. 2244, 2340 z 2019 r. poz. 1696 – Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
Dz. Urz. Województwa Podkarpackiego z 2009 r. Nr 63, poz. 1544 – Zarządzenie Nr 1/09 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Rzeszowie z dnia 31 lipca 2009 r. w sprawie rezerwatu przyrody „Prządki”.
Dz. Urz. Województwa Podkarpackiego z 2017, poz. 3533 – Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Rzeszowie z dnia 30 października 2017 r. w sprawie rezerwatu przyrody „Prządki im. prof. Henryka Świdzińskiego”.
Enfield, M. A, Watkinson M.P., & Seymour M.D., 2001. How has new seismic helped us to understand the Polish Carpathians and explore for new hydrocarbon prospects? An integrated approach to exploration. In: Dziadzio P.(ed.), Carpathian Petroleum Conference – Application of modern exploration methods in a complex petroleum system. Wysowa, June 27–30, 2001, Anstracts, Gorlice, Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Przemysłu Naftowego i Gazowniczego Oddział w Gorlicach: 4–6.
Hose T.A., 2016. Geoheritage and geotourism. European perspective. The Heritage Matters, Series 19, Boydell Press, Woodbridge.
Janowski J., 1993. Ogólny komunikat o badaniach wczesnośredniowiecznego
ciałopalnego cmentarzyska w Czarnorzekach – Korczynie gm. Korczyna, woj. Krosno. W: Czopek S. (red), Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1991–1992. Wydawnictwo Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, 217‒223.
Kocańda P., 2016. Badania nad pierwszymi murowanymi zamkami na obszarze obecnego województwa podkarpackiego. Archeologie západních Čech, 11: 66‒82.
Kondracki J., 2009. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo PWN, Warszawa.
Krzewicka, B., 2000. Wyginięcie rzadkiego gatunku porostu Lasallia pustulata w rezerwacie „Przadki” koło Krosna (Pogórze Dynowskie). Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica, 7: 382–385.
Krzewicka B. & Śliwa L., 2000. Porosty rezerwatu „Prządki” koło Krosna (Pogórze Dynowskie). Ochrona Przyrody, 57: 51–58.
Książkiewicz M., 1968. Spostrzeżenia nad rozwojem ciosu w Karpatach fliszowych. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 38(2–3): 335–384.
Kuropatnicki E.A., 1858. Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi. Nakładem Wojciecha Manieckiego, Lwów.
Leszczyński S., 1981. Piaskowce ciężkowickie jednostki śląskiej w polskich Karpatach: stadium sedymentacji głębokowodnej osadów gruboklastycznych (Ciężkowice Sandstones of the Silesian Unit in Polish Carpathians: a study of coarse-clastic sedimentation in deep-water). Annales Societatis Geologorum Poloniae, 51(3/4): 435‒502.
Leszczyński S., 1989. Characteristics and origin of fluxoturbidites from the Carpathian flysch (Cretaceous–Palaeogene), south Poland. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 59: 351–382.
Leszczyński S., Dziadzio P.S. & Nemec W., 2015. Some current sedimentological controversies in the Polish Carpathian flysch. W: Haczewski G. (ed), Guidebook for field trips accompanying 31st IAS Meeting of Sedimentology held in Kraków on 22nd–25th of June 2015, Polish Geological Society, Kraków.
Lowe D.R., 1982. Sediment gravity flows, 2. Depositional models with special reference to high density turbidity currents. Journal of Sedimentary Petrology, 52: 279–298.
M.P. 1957 Nr 18 poz. 143 – Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 14 lutego 1957 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody.
Marszałek E., 2011. Skarby podkarpackich lasów. Przewodnik po rezerwatach przyrody. Wydawnictwo RUTHENUS, Krosno.
Mutti E. & Ricci Lucchi F., 1972. Turbidites of the northern Apennines: Introduction to facies analysis (English translation by T.H. Nilsen, 1978). International Geology Review, 20:125‒166.
Middleton G.V. & Hampton M.A., 1973. Sediment gravity flows: mechanics of flow and deposition. In: Middleton G.V., Bouma A.H. (eds.), Turbidites and Deep-water Sedimentation. Society of Economic Paleontologists and Mineralogists Pacific section Short Course, Anaheim, California, 1–38.
Migoń P., 2012. Geoturystyka. Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa.
Miśkiewicz K. & Bębenek S., 2012. Prządki. W: Słomka T. (red.), Katalog obiektów geoturystycznych w obrębie pomników i rezerwatów przyrody nieożywionej. The catalogue of geotourist sites in nature reserves and monuments. AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii Geofizyki i Ochrony Środowiska, Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki, Kraków: 439‒443.
Mutti E. & Ricci Lucchi F., 1972. Le torbiditi dell’Appenino settentripnale: introduztione all’analisi di facies. Mem. Soc. Geol. Ital., 11: 161‒199.
Orłowicz M., 1914. Ilustrowany przewodnik po Galicyi. Akademicki Klub Turystyczny we Lwowie, Lwów.
Ólafsdóttir R. & Tverijonaite E., 2018. Geotourism: a systematic literature review. Geosciences, 8(7): 234. doi: https://doi.org/10.3390/geosciences8070234.
Patoczka P. 2005. Operat kształtowania funkcji turystycznej i dydaktycznej. W: Plan ochrony Czarnorzecko-Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego. Zespół Karpackich Parków Krajobrazowych w Krośnie, BULiGL, oddział w Przemyślu, Przemyśl.
Piccardi L. & Masse W.B., 2009. Myth and Geology. Special Publication 273, Geological Society, London.
Piotrowska K. & Wasiluk R., 2009. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Krosno. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Radomska-Świdzińska L., 1932. Na Prządkach i Odrzykoniu. Ziemia 7: 199‒207.
Reading H.G. & Richards M., 1994. Turbidite systems in deep-water basin margins classified by grain size and feeder system. American Association of Petroleum Geologists Bulletin, 78(5): 792–822.
Reynard E. & Brilha J., 2018. Geoheritage: assessment, protection, and management. Elsevier, Amsterdam – Oxford – Cambridge.
Ruban D.A., 2015. Geotourism – A geographical review of the literature. Tourism Management Perspectives, 15: 1–15.
Sarna W., 1898. Opis powiatu krośnieńskiego pod względem geograficzno-historycznym. Przemyśl.
Słomka T. (red.), 2013. Katalog obiektów geoturystycznych w obrębie pomników i rezerwatów przyrody nieożywionej. The catalogue of geotourist sites in nature reserves and monuments. AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii Geofizyki i Ochrony Środowiska, Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki, Kraków.
Stadnik R. & Waśkowska A., 2015. Sedimentary indicators of a deep sea environment, in the sandstones of rocky forms, from the Ciężkowice-Rożnów Landscape Park (Outer Carpathians). Geotourism, 40–41: 37‒48. doi: http://dx.doi.org/10.7494/geotour.2015.40-41.37.
Stęczyński M.B., 1847. Okolice Galicyi. Nakładem Kajetana Jabłońskiego, Lwów.
Strzeboński P., Kowal-Kasprzyk J. & Olszewska B., 2017. Exotic clasts, debris flow deposits and their significance for reconstruction of the Istebna Formation (Late Cretaceous – Paleocene, Silesian Basin, Outer Carpathians). Geologica Carpathica, 68(6): 562‒582.
Szalayówna W., 1907. Nasze warownie i grody: opowiadania z dalekiej przeszłości. Polskie Towarzystwo Pedagogiczne, Lwów.
Ślączka A. & Kamiński M.A., 1998. A guidebook to excursions in the Polish Flysch Carpathians. Special Publications No. 6. Grzybowski Foundation, Kraków.
Świdziński H., 1932. Projekt rezerwatu „Prządki” pod Krosnem. Ochrona Przyrody, 12: 58‒64.
Świdziński H., 1933. „Prządki” – skałki piaskowca ciężkowickiego pod Krosnem. Zabytki Przyrody Nieożywionej, 2: 94–125.
Wasiluk R., 2013. Projekt Geoparku „Dolina Wisłoka – Polski Teksas”. Przegląd Geologiczny, 61(4): 224–229.
Waśkowska A., Stadnik R., & Miśkiewicz K., 2010. Las Gościbia krainą kaskad i wodospadów. Geotourism, 22–23: 29–38. doi: dx.doi.org/10.7494/geotour.2010.22-23.29.
Witkowska-Wawer L., Karpierz J. & Kowalczyk B. 1998. Plan ochrony rezerwatu „Prządki” na okres od 1999.01.01. do 2018.12.31. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Przemyślu, Pracowania Sozologiczna, Przemyśl, maszynopis.
Wnuk Z., 2010. Rezerwat geologiczny „Prządki” w województwie podkarpackim. W: Wilczyńska-Michalik W. (red.), Antropogeniczna transformacja środowiska przyrodniczego, Wydawnictwo Attyka, Kraków.
Wnuk Z. & Ziaja M., 2011. Turystyka w rezerwacie geologicznym „Prządki” w województwie podkarpackim. Problemy Ekologii Krajobrazu, 29: 185‒191.
Wojewoda J., 2011. Geoatrakcje Gór Stołowych – przewodnik geologiczny po Parku Narodowym Gór Stołowych. Park Narodowy Gór Stołowych.
Wójcik T. & Ziaja M., 2015. Zbiorowiska roślinne wzgórza Kamieniec na Pogórzu Dynowskim (Karpaty Zachodnie). Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 34(2): 57–74.
Żytko K. (red.), 1973. Przewodnik geologiczny po wschodnich Karpatach fliszowych. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Netografia:
www1 – https://nowiny24.pl/turysci-nie-musza-juz-lamac-prawa-jestsciezka-
na-przadki-zdjecia-wideo/ar/11490549 [dostęp: 2019.09.20].
www2 – https://krosno.naszemiasto.pl/wiosenne-porzadki-na-przadkach-
wolontariusze-sprzatali-w/ar/c8-5081145 [dostęp 2019.09.20].
www3 – http://wspinanie.rzeszow.pl [dostęp: 2019.09.20].
www4 – http://rzeszow.rdos.gov.pl/tablice-ostrzegawcze-w-przadkach
[dostęp: 2019.09.20].
www5 – https://krosno24.pl/informacje/czy-na-przadkach-odrywa-sieczesc-
skaly-piaskowiec-caly-czas-wietrzeje-i6991 [dostęp: 2019.09.20].
www6 – https://audiovis.nac.gov.pl/obraz/120802/c756537e36fe5bb
c8db7d45cfd17/ [dostęp: 2019.10.10].
www7 – https://fotopolska.eu/298046,foto.html [dostęp: 2019.10.10].
